Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, rozciągająca się między ulicami Słowackiego, Krasińskiego i Stołeczną (obecnie Popiełuszki), stanowiła wielki fenomen przedwojennego Żoliborza. Jak pisał Michał Rapacki, powiązane z nią stowarzyszenia prowadziły na WSM-owskim osiedlu sklepy, łaźnię, przedszkole, szkołę, przychodnię zdrowia, pralnię, dom kultury, teatr, ośrodek ogrodniczy, klub sportowy, pomoc społeczną i bibliotekę. To właśnie z Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową oraz z bibliotekami, które powstały na jej terenie, związane są losy trzech wybitnych warszawskich bibliotekarek.
Maria Arnoldowa
Maria Arnoldowa (urodzona w Płocku w 1893 r. – zmarła w Warszawie w 1995 r.) w 1917 roku rozpoczęła studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim, a pięć lat później pracowała już w Gabinecie Nauk Historycznych Warszawskiego Towarzystwa Naukowego przy gromadzeniu materiałów do kontynuacji Bibliografii historii polskiej Ludwika Finkla. W drugiej połowie lat dwudziestych uzyskała tytuł doktora filozofii na podstawie pracy Proces polsko-krzyżacki w 1422 roku. Począwszy od 1933 przez blisko dwadzieścia lat pracowała w Bibliotece Dziecięcej Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci na Żoliborzu. Propagowała idee biblioteki dla najmłodszych wyposażonej literaturę piękną i popularnonaukową, encyklopedie oraz informatory, ale także zachęcającej do czytania i aktywnego udziału w kulturze. Uważała, że biblioteka dziecięca powinna składać się z dwóch działów – z wypożyczalni i czytelni, a czytelników powinni obsługiwać bibliotekarze-pedagodzy, doskonale zaznajomieni z literaturą dziecięcą i zainteresowaniami dzieci.
Jesienią 1932 r. biblioteka rozpoczęła regularną działalność. Na początku funkcjonowała wyłącznie jako wypożyczalnia, z której korzystały dzieci mieszkające na osiedlu Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Rok później przy bibliotece zorganizowano czytelnię, ułatwiającą pracę z dziećmi ze starszych klas. W bibliotece organizowano rozmaite zajęcia i spotkania – konkursy, warsztaty głośnego czytania i opowiadania bajek, spotkania autorskie i wykłady popularyzujące wiedzę z różnych dziedzin. We wrześniu 1939 r. biblioteka została przeniesieniona do innego lokalu ze względu na konieczność zwolnienia budynku szkoły na potrzeby Wojska Polskiego. Księgozbiór zdelegalizowanej czytelni rozlokowano w prywatnych mieszkaniach, zaś wypożyczalnia prowadzona była społecznie i w konspiracji przez ludzi związanych z rozwiązanym Robotniczym Towarzystwem Przyjaciół Dzieci na Żoliborzu. Siedziba wypożyczalni znajdowała się w domu zajmowanym przez szpital powstańczy – prawie cały księgozbiór uległ zniszczeniu w wyniku bombardowania i ostrzeliwania okolic szpitala.
Tuż po powstaniu Maria Arnoldowa zajęła się organizacją Biblioteki i Świetlicy Dziecięcej, działającej przy Centralnym Ośrodku Higieniczno-Wychowawczym Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. W 1951 r., władze oświatowe zdecydowały, że promonowane przez nią wartości wychowawcze kłóciły się z obowiązującą, nową doktryną pedagogiczną. Nie porzuciła jednak swojej pasji do literatury dla dzieci, współpracowała z wydawnictwem „Nasza Księgarnia” i opracowywała bibliografie literatury dziecięcej.
W następnej części: Ewa Rawiczowa
Opracowano w większości na podstawie:
Entuzjastki bibliotekarstwa dziecięcego, red. Barbara Białkowska przy współudziale Władysławy Wasilewskiej, Warszawa 1999 (Bibliotekarze Polscy we Wspomnieniach Współczesnych ; t. 6)
Cygańska Janina, Maria Arnoldowa, [w:] Słownik pracowników książki polskiej. Suplement II, pod red. Hanny Tadeusiewicz z udziałem Bogumiła Karkowskiego, Warszawa 2000.
Juźwik Aleksander, Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci w latach 1944-1949: funkcjonowanie i problemy ideowo-organizacyjne, “Polska 1944/45-1989 : studia i materiały” 13 (2015), Warszawa 2015.
Klepacz Wladysław, W sercu Żoliborza: historia Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowej Żoliborz, Warszawa 2011.
Kuzańska Maria, Koncepcje wychowawcze Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci 1919-1939, Wrocław, 1966 s. 131-133.
Maria Arnoldowa. Pożegnanie, „Gazeta W yborcza” Stołeczna, 8. 06. 1995.
Rapacki Michał, Żoliborz dla początkujących, “Gazeta Żoliborza”, 23.03.2000.
Szmidt Jadwiga, Działalność oświatowa i kulturalna Oddziału Żoliborskiego RTPD w latach 1928-1939, Warszawa 1964 [praca magisterska, UW, maszynopis]
Szymański Mirosław Stanisław, Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Czerwony Żoliborz, [w:] Myślenie i działanie pedagogiczne w Drugiej Rzeczypospolitej : esej polityczno-oświatowy, Warszawa 2016.
Topińska Zofia, Żoliborskie obietnice o wychowawczym środowisku WSM, Warszawa 1984.
Wykorzystano fotografię Osiedla OSM na Żoliborzu nieznanego autora. Źródło: Plan generalny Warszawy: prezydium Rady Narodowej miasta stołecznego Warszawy i Rada Główna Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy i Kraju, Warszawa 1965.