24 sierpnia 2022 roku spotkaliśmy się w Wypożyczalni nr 16 by rozmawiać o powieści Josepha Hellera „Paragraf 22” oraz ekranizacji Mikea Nicholsa z 1970 roku i serialu platformy HULU z 2019 roku.

„Paragraf 22” to jedna z najwybitniejszych powieści amerykańskich XX wieku, a zarazem najsłynniejsza powieść o II wojnie światowej. Utrzymana w poetyce czarnego humoru, ukazuje bezsens wojny i armii jako instytucji, wyśmiewa mechanizmy społeczne rządzące się logiką absurdu. Jej bohaterowie to zbiorowisko wariatów, fanatyków, idiotów i oportunistów, ale nade wszystko ludzi, którzy pragną jednego – przeżyć.

Pilot Yossarian jest przekonany, że wszyscy dybią na jego życie – zarówno Niemcy, jak i dowódcy jego jednostki, zmuszający go do udziału w coraz większej liczbie misji bojowych. Udaje wariata, by wykpić się od dalszych lotów. Tymczasem otaczają go sami wariaci.

Wrogiem jest każdy — odparł Yossarian z przemyślaną precyzją — kto zamierza cię zabić, niezależnie od tego, po której jest stronie, a to obejmuje również pułkownika Cathcarta. Nie zapominaj o tym, bo im dłużej będziesz o tym pamiętał, tym dłużej możesz pozostać przy życiu.
Joseph Heller, “Paragraf 22”, tłumaczenie Lech Jęczmyk

Tytułowy paragraf 22 to paradoks, przepis, który dawał żołnierzowi możliwość natychmiastowego zakończenia pełnienia służby na własną prośbę z powodu choroby psychicznej. Jednak ktoś, kto w trosce o uratowanie własnego życia wnosi o zwolnienie ze służby, udowadnia, że jest psychicznie zdrowy, a tym samym nie może prosić o zwolnienie z powodu choroby psychicznej.

— Chcesz powiedzieć, że jest jakiś kruczek?
— Jasne, że jest kruczek — odpowiedział doktor Daneeka. — Paragraf dwudziesty drugi. “Człowiek, który chce się zwolnić z działań bojowych, nie jest prawdziwym wariatem”. Był więc tylko jeden kruczek — paragraf 22 — który stwierdzał, że troska o własne życie w obliczu realnego i bezpośredniego zagrożenia jest dowodem zdrowia psychicznego. Orr był wariatem i mógł być zwolniony z lotów. Wystarczyło, żeby o to poprosił, ale gdyby to zrobił, nie byłby wariatem i musiałby latać nadal. Orr byłby wariatem, gdyby chciał dalej latać i byłby normalny, gdyby nie chciał, ale będąc normalny musiałby latać. Skoro latał, był wariatem i mógł nie latać; ale gdyby nie chciał latać, byłby normalny i musiałby latać.
Joseph Heller, „Paragraf 22”, tłumaczenie Lech Jęczmyk

Heller od najmłodszych lat chciał być pisarzem. Jego doświadczenia jako bombardiera podczas II wojny światowej zainspirowały „Paragraf 22”. Heller powiedział później, że „nigdy nie miał złego oficera”. W eseju z 1977 roku na temat „Paragrafu 22” Heller stwierdził, że „antywojenne i antyrządowe nastroje w książce” były raczej produktem wojny koreańskiej i lat pięćdziesiątych niż samej II wojny światowej. Krytyka Hellera nie ma na celu II wojny światowej, ale zimnej wojny i maccartyzmu.

Podczas dyskusji żywo odnosiliśmy się do wszechobecnego absurdu akcji, zachowań bohaterów i wojska. Niektórzy z nas nie odnaleźli nic pozytywnego w lekturze. Większość jednak zgodziła się, że od początku książka nie ma być realistycznym obrazem wojny i wojska ale przedstawieniem w krzywym zwierciadle relacji obywatel – społeczeństwo czy zwykły człowiek – instytucja. Nie jest więc dla nas dziwne, że dzieło Hellera stało się manifestem pacyfistów w Ameryce lat 60. i 70., i że bardziej odnosi się do wydarzeń związanych z wojną w Wietnamie niż do tych z drugiej wojny światowej.

W świecie „Paragrafu 22” nikt nie jest „normalny”, a każda z postaci reprezentuje pewne cechy i postawy, które można przyporządkować do określonych grup społecznych, np.: Yossarian – buntownik, Kapelan – naiwny duchowny, Clevinger – idealista, Orr – wariat, Milo – oportunista czy Pułkownik Cathcart – karierowicz. Poza wszechogarniającą wojną i pragnieniem przeżycia za wszelką cenę oraz nalotami pilotów amerykańskiej marynarki lotniczej na niemieckie bazy, w głowie Yossariana pojawiają się również dylematy moralne, egzystencjonalne, a nawet pytania o sens dobrego Boga w złym świecie.

I nie mów mi, że Bóg działa w sposób dla nas niepojęty — mówił Yossarian nie zwracając uwagi na jej protesty. — Nie ma w tym nic niepojętego. On nie działa, On się nami bawi. Albo w ogóle o nas zapomniał. Taki jest ten Bóg, o którym tyle mówicie: ciemny chłopek, niezdarny fuszer, bezmyślny, zarozumiały, nieokrzesany ciemniak.
Joseph Heller, „Paragraf 22”, tłumaczenie Lech Jęczmyk

Tempo powieści „Paragraf 22” jest szaleńcze, treść intelektualna, a ton w dużej mierze absurdalny, przeplatany krótkimi momentami surowego, niemal przerażającego realizmu. Powieść nie miała normalnej chronologii; opowiedziano ją raczej jako serię różnych i często pozornie niepowiązanych ze sobą wydarzeń, głównie z punktu widzenia głównego bohatera Yossariana. Film uprościł fabułę, by móc zmieścić cały sens powieści w 2-godzinnym materiale. Kilka wątków fabularnych zostało pominiętych, a wiele postaci w filmie mówi dialogami i doświadcza wydarzeń innych postaci z książki. Serial z 2019 roku jest podobny, choć producenci postanowili uporządkować chaotyczną chronologię wydarzeń. W około 6 godzin opowiedziana została cała historia, również z pominięciem pewnych postaci i uproszczeniem wątków. Ton serialu jest jednak poważniejszy i stara się ukazywać realia II wojny światowej.